Clickertraining: wat is het en wat heb je eraan?

Clickertraining wordt bij o.a. dolfijnen, paarden en olifanten (in de dierentuin), katten, konijnen gebruikt. In de jaren 90’ van de 20^e eeuw hebben Karen Pryor en Gary Wilkes clickertraining voor honden bekend gemaakt. We bespreken wat clickertraining is, waar je het voor kan gebruiken, de voor- en nadelen en wat je wel en niet moet doen bij clickertraining. Kortom, een korte introductie betreft het trainen van honden en andere dieren met behulp van een clicker.

De clicker is een plastic apparaatje met een metalen plaatje erin, dat een geluid maakt als je op het metalen plaatje drukt. Je kan een clicker gebruiken voor het aanleren en verbeteren van oefeningen en gedrag. Hierbij komt zowel klassieke conditionering als operante conditionering aan te pas. Het aanleren van de betekenis van de clicker valt onder klassieke conditionering. Dit is een vorm van associatieleren waarbij een dier een verband leert te leggen tussen een onbekende prikkel zonder waarde en een bekende prikkel met waarde. Denk hierbij aan het bekende onderzoek van Ivan Petrovitsj Pavlov met honden, een belletje en voedsel. Op het moment dat de honden in het onderzoek voedsel zagen of roken begonnen ze te kwijlen. Het voedsel was een bekende prikkel die waarde had voor de honden. Het belletje was een onbekende prikkel die geen bijzondere waarde had voor de honden. Als ze een belletje hoorden volgde er in eerste instantie geen reactie: de honden kwijlden niet na het horen van het geluid. Vervolgens kregen de honden een tijdlang een belletje te horen, voordat ze voedsel kregen.

Doordat er elke keer voedsel volgde na het belletje, werd het belletje een voorspeller van voedsel. De honden gingen de prikkel zonder waarde (bel) associëren met de prikkel die waarde heeft (voedsel). Bij het horen van de bel begonnen de honden al te kwijlen, omdat ze het belletje geassocieerd hadden met voedsel. Bij clickertraining wordt het geluid van de clicker, een oorspronkelijk neutrale prikkel gekoppeld aan een ongeconditioneerde prikkel (voertje). Bij clickertraining wordt er vaak gebruik gemaakt van voertjes als beloning, maar ook andere beloningen kunnen ingezet worden.

Nadat het geluid van de clicker met behulp van klassieke conditionering is aangeleerd, gaat ook operante conditionering een rol spelen. Bij operante conditionering leren dieren een verband te leggen tussen hun eigen gedrag en de invloed ervan op hun omgeving. Bijvoorbeeld een hond die leert dat als hij bedelt bij zijn baasje, hij dan een snack krijgt. Of een hond die leert dat het baasje boos wordt als hij op de tafelpoot kauwt. Bij clickertraining kunnen honden leren dat bepaald gedrag de hond een click-geluid (en dus daarna ook een beloning) oplevert.

Wat zijn de voordelen van clickertraining?

Clickertraining kan vele voordelen hebben. Zo kan het erg handig zijn voor hondeneigenaren en -trainers bij het trainen van honden. Bij clickertraining kan er gedrag worden aangeleerd, zonder datje voer in de hand hebt. De voertjes heb je bij de hand, zodat je ze kan pakken na de click. Dit vergroot ook de focus van de honden op de baas, in plaats van op het voer wat de baas vastheeft.

Door gebruik te maken van een clicker heb je daarnaast een hulpmiddel waarmee je het exacte moment dat het gewenste gedrag plaatsvindt, kan markeren. Na het markeren volgt er een beloning voor de hond. Zo is het voor de hond duidelijk welk gedrag de hond een click en beloning oplevert. Deze vorm van trainen stimuleert de honden om zelf na te denken en uit te zoeken welk gedrag hem de beloning oplevert. Honden krijgen meer invloed op het verdienen van beloningen. Dit kan bijdragen aan sneller leren, het vergroten van het zelfvertrouwen van honden en minder frustratie bij zowel hond als baas.

Voor het markeren van gewenst gedrag kan men ook een clickerwoord gebruiken, zoals bijvoorbeeld ‘Yes’ of ‘Goedzo.’ Het uitspreken van een woord duurt echter net iets langer, dan de click van een clicker. Dit scheelt soms maar een paar miliseconden, maar timing is belangrijk bij het trainen. Hoe beter de timing is, hoe sneller de hond het verband tussen het gewenste gedrag en de beloning kan leggen. Dat betekent dus ook dat een eigenaar heel erg oog voor detail leert hebben, om op het juiste moment te kunnen clicken.

De click heeft daarnaast als voordeel dat het altijd hetzelfde klinkt. Ook dit draagt bij aan de duidelijkheid voor honden. Bij het gebruiken van een clickerwoord gebruik je je stem. Je stem klikt niet altijd hetzelfde. Soms ben je moe, gefrustreerd, blij en dit kan effect hebben op hoe je je clickerwoord uitspreekt. De honden kunnen deze emotie horen en voelen. Bij de clicker is dit effect er niet. Ook maakt dit trainen op afstand makkelijk: je kan oefeningen duidelijk op afstand markeren. De duidelijkheid die een clicker kan scheppen, kan bijdragen aan minder frustratie tijdens het trainen. Zowel bij de honden, als bij de mensen.

Wat zijn de nadelen van clickertraining?

Trainen met behulp van een clicker kan ook nadelen hebben. Allereerst moet je je clicker bij je hebben als je gaat trainen. Soms wordt dat als nadeel ervaren door hondeneigenaren. Daarnaast kan het voor sommige mensen erg lastig zijn om een clicker, lijn, voertjes en eventuele hulpmiddelen tegelijkertijd te bedienen. Soms is dit een kwestie van wennen en oefenen, maar het is niet voor alle mensen weggelegd. Daarnaast kan oog voor detail en goede timing best lastig zijn. Juist bij clickertraining is dit belangrijk en als je niet het juiste gedrag op tijd markeert, creëer je onbewust onduidelijkheid voor je hond. Het lukt de hond dan niet om verbanden te leggen en te begrijpen welk gedrag er nou gevraagd wordt. Soms spelen lichamelijke klachten bij mensen hierbij een rol. Hierdoor kunnen mensen niet altijd of zelfs nooit gebruik maken van een clicker. In dat geval kan een clickerwoord of een andere manier om te markeren erg handig zijn. Denk aan een fluitje of lichtsignaal. Ook zijn er verschillende soorten clickers op de markt. Sommige clickers moet je best hard induwen en andere clickers kan je met veel minder kracht gebruiken.

Clickertraining is ook niet geschikt voor elke hond. Sommige honden zijn bang voor het geluid van de clicker. Ook hier kan het soort clicker een verschil uitmaken. Er zijn clickers die een best hard clickergeluid maken en clickers die een zachter geluid produceren. Ook zijn er clickers waarbij je de sterkte van het geluid zelf kan instellen. Zo kan je met zacht beginnen en eventueel je hond langzaam laten wennen aan iets hardere clickergeluiden. Heb je een clicker aangeschaft en merk je dat je hond het geluid spannend vindt? Het kan helpen om eerst te gaan clicken in je jaszak of achter je rug om het geluid wat te dempen. 

Hoe start je met clickertraining?

Als je aan de slag gaat met clickertraining, zijn er een aantal regels waar je je aan moet houden. Dit vergroot je kans op succesvolle trainingen. Allereerst ga je het geluid van de clicker conditioneren bij je hond, totdat je hond het verband heeft kunnen leggen tussen click en beloning. Dit doe je door te clicken en te belonen in verschillende houdingen op verschillende afstanden. Meerdere keren achter elkaar, soms in meerdere sessies. Erna controleer je of je hond de clicker heeft begrepen. Je clickt en wacht of de hond verwachtingsvol jouw kant op kijkt. Zo ja, dan weet je dat de hond weet dat er nu een beloning moet volgen. Zo nee, dan ga je weer door met het aanleren van de clicker.

Na het conditioneren van de clicker kan je verder met trainen. Hierbij is het belangrijk dat je wacht tot de hond het gewenste gedrag laat zien, dan click je en dan beloon je. De gouden regel bij clickertraining is: click is beloning. Dit betekent dat ook een foute click een beloning oplevert voor je hond. Dus als je per ongeluk klikte, je timing niet klopte of om welke reden dan ook! Na het geluid van de clicker krijgt de hond een beloning. Het is niet erg om soms fout te klikken: de goede clicks overschaduwen de effecten van de foute clicks. Tenzij je natuurlijk continue verkeerd clickt en het erg onduidelijk wordt voor je hond. Over het algemeen moet je je niet teveel zorgen maken als je een keer per ongeluk clickt. Dit gebeurt iedereen, zeker in het begin.

De clicker kan op verschillende manieren worden ingezet. Zo wordt er de click bij werk met reddingshonden vaak gebruikt ter aanmoediging en mogen ze later de beloning komen halen. Maar in ‘reguliere’ clickertraining leren honden dat een click het einde van een oefening betekent. De hond leert dus dat de clicker betekent: ‘Goed gedaan, kom je beloning maar halen’. Dat is dan ook de vaste regel: na een click mag een hond zijn gedrag afbreken en zijn beloning komen halen.

Verder click je tijdens een oefening voor een ding per keer. Stel je je voor dat je je hond de oefening ‘af’ aan het aanleren bent. Ineens maakt je hond voor het eerst in zijn leven een driedubbele salto. Hoe knap en geweldig dit ook is, het is niet de bedoeling dat je hiervoor clickt. Zelfs als je eerder op de dag bezig was met het aanleren van een salto of al een week bezig was met het aanleren van die salto. Je bent nu bezig met de oefening ‘af’ en je clickt alleen voor de oefening waar je op dat moment mee bezig bent. Zo schep je duidelijkheid voor je hond.

Verder is het belangrijk om oefeningen in kleine stappen aan te leren. Je gaat pas naar een volgende stap  als de hond ongeveer 5 keer achter elkaar het gewenste gedrag bewust heeft laten zien. Verder is het de bedoeling dat je eerst gaat trainen voor een goede uitvoering. Daarna ga je alleen clicken voor vooruitgang: bijvoorbeeld een nettere uitvoering. Werk eerst aan een goede uitvoering en later aan een snelle uitvoering. Als de hond de oefening beheerst ga je de clicker en de beloningen afbouwen. De clicker is een hulpmiddel om dingen aan te leren en heb je niet meer nodig als het gewenste gedrag onder commando staat.

De meest voorkomende fouten bij clickertraining

Een aantal veelvoorkomende fouten die gemaakt worden zijn: een verkeerde timing bij het clicken. Of geen duidelijk doel voor ogen hebben: wat ga je trainen? Daarnaast hebben mensen soms de neiging om te clicken voor gedrag dat je niet op dat moment aan het trainen bent (denk aan het voorbeeld van de salto!) Een andere veelgemaakte fout is dat mensen de neiging hebben om de beloning al te pakken voordat er geclickt is. Hierdoor wordt niet de clicker de voorspeller van de beloning, maar de handbeweging die gemaakt wordt. Honden hebben dit al heel snel feilloos door als je dit te vaak doet. Hierdoor leren ze op je hand te gaan letten en verliest het geluid van de clicker zijn (voorspellende) waarde. Daarnaast zie je soms mensen die heel nadrukkelijk gaan clicken. Ze gebruiken de clicker bijvoorbeeld als een soort afstandsbediening van een televisie. Vlak voor of tijdens het clicken maakt men dan een hele nadrukkelijke beweging richting de hond. Alsof ze naar de volgende tv-zender zappen met hun clicker. Dit leidt af en is niet nodig. Hou je hond stil of als je er veel moeite mee hebt, kan het helpen om de clicker een tijdje achter je rug vast te houden. Dan click je achter je rug. Dit is aan te raden zodat het geluid van de clicker de voorspeller is en niet je handbewegingen.

Verder zijn er nog een aantal valkuilen: clicken voor oefeningen die je hond al kent, de clicker te lang uitstellen of de clicker niet afbouwen.

Clicker afbouwen

Als een hond een oefening heeft aangeleerd is het tijd om de clicker af te bouwen. Door niet steeds élke uitvoering meer te belonen, zorg je ervoor dat de hond nog beter zijn best gaat doen om de beloning te bemachtigen. Dit is onderzocht in diverse wetenschappelijke onderzoeken. Wat ook blijkt, is dat het nog beter werkt als je de voertjes varieert.^{[1] [2]} De hond weet nu immers niet wanneer hij de beloning krijgt en wát voor een beloning het is; hij wordt nieuwsgierig en gaat beter zijn best doen.

Het afbouwen van de clicker kan met verschillende bekrachtigingsschema’s. Je hebt het schema van de constante verhouding, de variabele verhouding, de constante interval en de variabele interval. Afhankelijk van het einddoel dat je hebt met een oefening, kies je het benodigde schema. De constante verhouding houdt in dat je beloont na een vast aantal herhalingen van bepaald gedrag. Bij de variabele verhouding ga je belonen na een wisselend aantal herhalingen van het gewenste gedrag. Bij de constante interval beloon je op de eerste juiste reactie na een bepaald tijdsverloop. Bij de variabele interval beloon je juist na een variabel tijdsverloop.

Stel: je leert een hond de oefening ‘af’ aan en je wilt de clicker gaan afbouwen. Kies je je ervoor om dat te doen middels de constante verhouding? Dan ga je bijvoorbeeld iedere 3^e keer dat je hond gaat zitten op commando belonen. Je vraagt dus om een ‘af’ en de eerste twee keer click en beloon je niet. Je geeft bijvoorbeeld door middel van je stem aan dat de hond het goed heeft gedaan. Vervolgens vraag je weer om een ‘af.’ Dit is de 3^e keer dat de hond de oefening uitvoert en nu krijgt de hond wel een click en beloning. Dan de 4^e en 5^e keer volgt er geen click en beloning en de 6^e keer wel. Dus elke 3^e uitvoering levert een click en beloning op in dit geval. Uiteraard hoeft het niet de 3^e keer te zijn, maar kan het ook de 2e of 4^e keer zijn. Dit bepaal je zelf. Zou je kiezen voor de variabele verhouding dan ga je belonen op wisselende momenten. De ene keer bij de 3^e uitvoering, dan de 2^e, dan de 5^e en ga zo maar door.

Bij de constante interval zou je pas belonen als de hond de oefening een bepaald tijdsverloop heeft gedaan. Dus de hond moet bijvoorbeeld de ‘af’ doen en de click volgt na bijvoorbeeld 5 seconden. De hond moet dus 5 seconden af gaan, voordat je clickt en beloond. Elke keer beloon je nadat de hond de oefening 5 seconden heeft gedaan. Ook hier kies je zelf de tijd: dit kan in plaats van 5 seconden ook 10 seconden of 30 seconden zijn bijvoorbeeld. Bij het bekrachtigingsschema met de variabele interval beloon je elke keer bij een variabel tijdsverloop. Dus de ene keer beloon je de hond na 5 seconden ‘af,’ dan na 10 seconden, dan na 30 seconden, dan 2 seconden enzovoorts.

Aan de slag met clickertraining

Wellicht heeft dit artikel je niet alleen geïnformeerd, maar ook geïnspireerd om zelf aan de slag te gaan met clickertraining. Wil je zelf beginnen met clickertraining of je vaardigheden op het gebied van clickertraining uitbreiden? Bij PawFive helpen we je daar graag bij. Zo bieden we de Workshop Clickertraining aan hondeneigenaren in twee delen aan. Je kan één of beide delen doen. In het eerste gedeelte bespreken we de theorie rondom clickertraining. Dit deel vindt online plaats en is ideaal voor mensen die wat verder weg wonen. We nemen een stappenplan door waarmee jij zelf kan starten met clickertraining.

In het tweede, praktijkgedeelte ga je op locatie bij ons kennismaken met clickertraining. Dit gedeelte is gericht op het trainen van honden met de clicker. Je mag hiervoor je eigen hond meenemen. Hierin gaan we aan de slag met het aanleren van de clicker, je timing en laten we je ook clickertraining vanaf een andere kant bekijken. Dan ervaar hoe het is om zelf iets te leren met behulp van een clicker. Vervolgens leren we de honden wat oefeningen aan met behulp van een clicker volgens het stappenplan. Zo kan je onder begeleiding de eerste stappen naar clickertraining zetten of ervaren of het iets voor jou en je hond is.

Voor hondenprofessionals hebben we een speciale Workshop Introductie Clickertraining ontwikkeld. Ook deze workshops is uit twee delen opgebouwd, waarbij je deel 1 of deel 1 & 2 kan doen.